Koele spanning in project over geheugenverlies
Het zinnetje klinkt opnieuw: “They say it will take seven years”. Ook als de spreker de microfoon heeft losgelaten, worden de woorden nog herhaald. Als een mantra zingt de leus op den duur door je hoofd. Het bepaalt je gedachten, je geest, tegelijk krijg je er steeds minder vat op.
In Zooming in on Loss duikt choreografe Ann Van den Broek in de gevolgen van geheugenverlies. Het is het tweede deel van een triptiek over dementie en de impact op zowel de patiënt als voor de naaste omgeving.
Hightech en abstract
De vorm waarvoor Van den Broek met haar groep WArd/waRD heeft gekozen, is hightech en abstract. Blikvanger is een technische ruimte midden op de speelvloer, een vierkant geraamte met allerhande apparatuur, van camera’s tot geluidskastjes. Lange, strak over de grond getrokken draden verbinden dat centrum met de wereld daarbuiten. Een tribune is er niet. Het publiek staat, zit rondom, ís die omgeving.
De toeschouwers wordt een mix van beeld en geluid voorgeschoteld. Drie performers wisselen elkaar af op een bankje. Eentje zit, de andere twee staan als op een familieportret achter hem. Totaalshots zoomen in tot op één oog, terwijl almaar repeterende teksten en beats een ritmisch of soms juist krakerig geluid vormen.
Regelmatig stappen twee van de drie figuren buiten het vierkant, dat doet denken aan een hersenkamer. Van een afstandje observeren ze vervolgens degene die zich nog binnen dat zenuwcentrum bevindt. Het continu afwisselen van die rollen van patiënt of juist naaste laat zien dat de impact van dementie voor de omgeving van de zieke al even ingrijpend is.
Contradictie
Zooming in on Loss is eerder een installatie dan een dans- of theatervoorstelling. De contradictie tussen de uiterste precisie van technische handelingen en de neurotische ongrijpbaarheid van het thema is bevreemdend. Zonder voorkennis is de link met dementie niet vanzelf te leggen, wat een zwakte is. De vorm heeft zeker spanning, maar lijkt de experimentele fase nog niet ontgroeid.
Tegelijk is het strak gestileerde patroon met haperingen her en der intrigerend genoeg om naar te blijven kijken. Treurige schoonheid zit in de compositie van geestelijke aftakeling: het intrekken van de draden naar de buitenwereld, een dreunende hartslag, een steeds duisterder wordende ambiance, zwaar zuchten, enkele oplichtende momenten. En dan: “Now you are someone else”. Dat komt aan.
Hanny Alkema, Trouw, 24 april 2019
Als performance-installatie werkt Zooming in on Loss
We staan (en zitten) rond een soort telefooncel zonder glas. Een stalen karkas, bekleed met draden, microfoons, minicameraatjes, beeldschermen en geluidspedalen.
Drie performers – de romp in het wit, de benen in zwart – stappen blootsvoets dit zenuwcentrum in en uit, op het ritme van hun adem. Binnen nemen ze uitspraken op en maken er met geluidspedalen loops van. Zoemtonen mengen zich met stemmen. De Engelse teksten gaan over een proces van verlies; hoe je door dementie je identiteit kwijtraakt. ‘Ze zeggen dat het zeven jaar duurt’ en ‘Haar kleren, haar schoenen, haar foto’s, haar rozen in de tuin, allemaal weg’. De camera’s zoomen in op de pupillen van de performers; die ogen steeds leger.
Zooming in on Loss is het tweede deel uit The Memory Loss Collection van de Vlaams-Nederlandse dansgroep Ward/ ward. Ingegeven door het aftakelingsproces van haar moeder (en de manier waarop de familie daarmee omgaat) maakt choreograaf Ann Van den Broek een fascinerende cyclus over geheugenverlies. Die is nogal donker van toon, om niet te zeggen zwart. Net als in het eerste deel, Blueprint on Memory (over de acceptatie van de diagnose), trekt ook bij Zooming in on Loss alle kleur uit het beeld weg. Als performance-installatie werkt het, maar als dansvoorstelling schiet het te kort.
Het vaste stramien van sound & steps zet alle emoties gevangen; de performers breken nauwelijks los. Zanger Gregory Frateur (Dez Mona) en dansers Louis Combeaud en Marion Bosetti werken nu eenvormig toe naar isolement door het uitvallen van functies, letterlijk verbeeld door het intrekken van draden die symbool staan voor connectie met de buitenwereld.
Annette Embrechts, de Volkskrant, 29 april 2019
Een langzaam verglijden naar expressieloze stilstand
Het publiek zit rondom bij de nieuwe voorstelling van Ann Van den Broek, tijdens de Nederlandse première in de kleine zaal van de Rotterdamse schouwburg op Festival Motel Mozaïque. Zooming in on Loss speelt zich af in een kleine, opengewerkte, met techniek volgehangen ruimte midden op het podium. Dat is makkelijk op te vatten als een cockpit of stuurhut, een zenuwcentrum of controlekamer.
Net zoals Blueprint on Memory (2018) richt ook dit deel van The Memory Loss Collection zich op de effecten van geheugenverlies en de claustrofobische ervaring van het meer en meer opgesloten zitten in en overgeleverd zijn aan de haperende perceptie van een stokkend brein. Van den Broek werkt daarvoor opnieuw samen met Dez Mona-zanger Gregory Frateur en dansers Marion Bosetti en Louis Combeaud. Bezwerende stemmen, lyrische songs, irritante soms beukende herhaling in beide, plus gedesoriënteerde selfies geven gestalte aan een steeds verdere ontlichaming van de ervaring.
Soms gaat het licht gewoon helemaal uit. Vergeefse pogingen tot een reset van het systeem worden afgewisseld met innerlijke monologen en commentaren van een gepoogd buitenaf. Waar Blueprint on Memory nog aan wanhoop en verzet deed, gaat Zooming in on Loss juist over ontgoocheling en de overgave aan onontkoombaarheid. De sound en de songs zijn nog steeds stevig, maar vaak met een ijle, soms ook grimmige ondertoon.
Als de performers zich buiten de cockpit begeven, zijn ze veelal aarzelend en, door de sterke belichting van Bernie van Velzen, bewegen ze vaak letterlijk op de tast. In plaats van een opzwepende expressie die de dramatiek van de situatie weergeeft, gaat Zooming in on Loss, de titel zegt het al, juist over een gebrek daaraan, over een langzaam verglijden naar expressieloze stilstand en stomheid.
Ontroerend zijn de familieportretten, althans daar doen ze aan denken. De drie performers, zoals altijd in het werk van Van den Broek en Van Velzen, spiegelen zich in camera’s die hun aangezicht uitvergroot het publiek inkaatsten. ‘From now on you are someone else’, zegt een stem gebiedend. ‘I wanna go home’, probeert een stem later nog eens. ‘Her papers, her clothes, her shoes, her pictures, her roses in the garden – all gone.’ Niet alleen het contact met mensen verliezen, maar ook niet meer snappen wie dat is in de spiegel of waar je bent, overgeleverd aan een gefragmenteerd spel van licht en duister, opgesloten in de stuurhut van een bootje dat langzaam onder gaat, het wordt allemaal stap voor stap met veel gevoel gebracht.
Wanneer de snoeren, die bij binnenkomst vanuit de cockpit mooi evenwijdig in meerdere richtingen losliggen – als de printplaat van een apparaat waarbij een deel van de electronische architectuur is weggevallen, tegen het einde worden binnengehaald, trekt de voorstelling zich heel letterlijk terug in een al te eenvoudige metafoor. Als geënsceneerd concert werkt Zooming in on Loss wonderwel. Als voorstelling is het misschien iets te letterlijk. Tegelijkertijd lijkt dat het dilemma waar de makers zich voortdurend en compromisloos aan hebben gewijd: het letterlijke uitvallen van het systeem, ongrijpbaar en ondenkbaar, maar daarom niet minder het geval.
Fransien van der Putt, Theaterkrant 19 april 2019
Zooming in on Loss over dementie komt hard binnen
Met Blueprint on Memory leverde het Vlaams-Nederlandse gezelschap WArd/waRD vorig jaar een indringende voorstelling af over herinnering en identiteit. Het was een strenge en gefocuste bewegingsexercitie, die na het verlaten van het theater nog lang door het hoofd bleef spoken. Zooming in on Loss, de tweede aflevering in een trilogie over dementie en geheugenverlies, komt nog harder binnen.
Ditmaal laat choreograaf Ann Van den Broek ons niet van buitenaf kijken naar wat het betekent om langzaam maar zeker het contact kwijt te raken met de buitenwereld, met de ander, met de realiteit en met datgene wat een persoon tot persoon maakt. Het is eerder alsof we binnentreden in een desintegrerend brein.
Midden op de speelvloer staat een soort opengewerkte telefooncel met openingen aan alle zijden. Het publiek stelt zich op rond deze cel. Tussen de kijkers staan de drie uitvoerenden: dansers Marion Bosetti en Louis Combeaud, alsmede zanger Gregory Frateur. Een voor een wandelen ze de cel binnen om een reeks taken uit te voeren: iets in de microfoon zeggen en de opname afspelen, een geluidseffect activeren door op een pedaaltje te drukken, even een blik werpen in een van camera’s die hun beelden doorgeven aan schermen aan de buitenkant van de cel.
De aanvankelijke routine begint te haperen, waarna er zichtbaar paniek uitbreekt bij het trio in het controlecentrum. Eindeloos herhaalde en in galm badende zangregels van Frateur beuken op de toeschouwer in als een bittere blues voor alles wat verloren gaat. Bosetti beklaagt zich over het verdwijnen van herinneringen aan papieren, kleren, schoenen, foto’s en rozen in de tuin. Kort voor het einde wordt de bedrading, die vanuit de cel naar buiten is doorgetrokken, naar binnen gehaald om als een bult snoerenspaghetti op de vloer te belanden.
Het is een even simpele als doeltreffende metafoor voor het onomkeerbare verlies van elke connectie met de buitenwereld.
Fritz de Jong, Het Parool, 15 oktober 2019
Als het brein een kooi wordt
Toen de lichten voor het laatst doofden, bleef het publiek minutenlang bewegingsloos en in absolute stilte zitten en dat bleef ook zo toen de lichten langzaam weer aangingen. Pas toen de acteurs Marion Bosetti, Louis Combeaud en Gregory Frateur weer het toneel opkwamen, barstte het applaus los. Er ontstond een enigszins spookachtige sfeer na de slotscène van Zooming in on Loss in de Spielboden in Dornbirn, die waarschijnlijk een goede afspiegeling was van de gemoedstoestand van het publiek, die het midden hield tussen verwarring, ontsteltenis en radeloosheid. Ann Van den Broek en haar gezelschap WArd/waRD bewezen met hun veel te late première in Oostenrijk in het kader van ‘Tanz ist surprises’, de herfsteditie van het ‘Tanz ist’-festival onder beheer van Günter Marinelli, dat zij volledig terecht tot de meest experiment-minnende en buitengewone gezelschappen van Europa gerekend worden.
De strikte scheiding tussen toeschouwersruimte en toneel werd in de Spielboden volledig opgeheven. In het midden van de ruimte was als epicentrum van het gebeuren een kooiachtige, geavanceerde installatie gebouwd, waar aan de buitenzijden de stoelen op een rij stonden met onregelmatige tussenruimtes – waarbij de toeschouwers aangemoedigd werden om zich tijdens de opvoering door de ruimte te bewegen en het gebeuren vanuit verschillende perspectieven te aanschouwen. Die raad werd echter slechts door weinigen opgevolgd, want je raakte overal in de zaal toch wel in de ban van het schouwspel.
Het brein zichtbaar op het toneel gebracht
Het brein is de centrale, multifunctionele, alles sturende en organiserende schakelcentrale van het lichaam. Normaal gesproken functioneert dit zeer complexe orgaan, dat immers niet alleen verantwoordelijk is voor onze bewuste activiteiten en zintuigelijke waarnemingen, maar via het autonome zenuwstelsel ook de levensnoodzakelijke vegetatieve functies coördineert, zonder dat wij er veel invloed op hebben. O wee, als dit bouwwerk door een ziekte als dementie in de war raakt.
De uit ijzeren stangen bestaande en met talloze schakelaars, hendels, kabels, lampen, beeldschermen en microfoons toegeruste, compacte installatie, stelt zo’n beschadigd brein beeldend centraal op het toneel. In die krappe kooi bevindt zich meestal maar één persoon, die in razend tempo bepaalde stroomcircuits aanlegt, waarna de volgende acteur weer net zo snel andere verbindingen legt. Felle lichten flikkeren op, kortstondige black-outs maken onzeker, het geluidslandschap bestaat uit storend geruis en elektronische noise-fragmenten – de aan het plafond bungelende, heen en weer zwaaiende microfoon geeft vaak de maat aan. Gregory Frateur, ook bekend als leadzanger van de experimentele jazz-gospel-drama-band Dez Mona, zingt als een soort mantra Prepare Yourself… to handle it. Marion Bosetti en Louis Combeaud geven eveneens duistere berichten door, als ze niet met afgemeten passen buiten de kooi hun rondjes lopen of naar het publiek heen en weer bewegen. Steeds meer wordt de sfeer hyperactief, met emoties beladen, vertwijfeld, beklemmend. De op de monitoren aan de kooi groot geprojecteerde gezichten van de acteurs maken het gebeuren nog intenser. De controle raakt zoek, de contacten vallen uit, er is angst voor verlies; frustratie, verdriet en woede maken plaats voor berusting en rouw. Een exact geplande, geritualiseerde en gechoreografeerde chaos in het hoofd. De meterslange kabels, die rond de hele kooi aangelegd waren, wordt ingetrokken. Alle verbindingen met de buitenwereld zijn nu afgesloten, er is geen ontkomen aan, de innerlijke strijd die uitgevochten werd, was bij voorbaat niet te winnen. – Seven years at last from now on you are someone else. En dan de eerder genoemde laatste verduistering.
Drieluik over dementie
Ann Van den Broek behoorde tot het jaar 2000 tot de meest gerenommeerde dansers van België en is sindsdien als choreograaf al net zo succesvol. In haar veelvuldig bekroonde producties onderzoekt zij op bijna microscopische wijze menselijke gedragspatronen, staten van bewustzijn en emoties. Met het thema dementie heeft zij echter ook direct te maken: ‘Mijn moeder kreeg de diagnose dementie en doorliep alle verschillende fasen van deze ziekte. Ik heb de lichamelijke gedragingen van mensen met dementie geanalyseerd en ook de emotionele en lichamelijke gedragingen van het zorgpersoneel. Ik heb specialisten ondervraagd over dit thema en heb me laten inspireren door mijn eigen observaties. Na die analyse heb ik de bewegingen tot in het kleinste detail geïsoleerd en er variaties op ontwikkeld. Op die manier heb ik ook een databank aangelegd van wezenlijke uitdrukkingen, die ik later tot een structuur heb samengevoegd.
Zooming in on Loss is het middelste deel van een drieluik over het thema dementie, dat helaas ongelooflijk actueel is. In Oostenrijk lijden er momenteel rond de 147.000 mensen zonder uitzicht op herstel aan ´het afnemen van de verstandelijke vermogens‘, en dat aantal zal naar wetenschappelijk inzicht tegen 2050 verdubbeld zijn. In het gesprek met de maker na afloop van de voorstelling riep Van den Broek de maatschappij en de politiek verantwoordelijken dan ook op om eindelijk meer aandacht te hebben voor deze ziekte en om te eisen dat er wetenschappelijk onderzoek naar gedaan wordt. Blueprint on Memory, het eerste deel van de Memory Loss Collection heeft als basis een soort lineaire chronologie van alle fasen van dementie en het wetenschappelijk onderzoek daarnaar. Het derde deel, Memory Loss, bevat weer alle elementen, maar niet in lineaire volgorde. Wat zou het spannend zijn om al die drie voorstellingen achter elkaar te zien. Dat zou toch echt een reis naar België waard zijn!
Peter Füssl, Kultur zeitschrift 3 november 2022